Wiederholung der Sprachlehre
Von Karl Janotta, Kaltenleutgeben
In general quam in german; eu quam ö in german; y quam vocal = ü, quam consonant = j in german; c ante e, i, y = ts, in omni altri casus = k; g ante e, i, y = j frances, in omni altri casus = g german; j quam in angles; q quam in german; s quam in frances; v quam in angles e romanic lingues; z = ds; zz = ts; ch quam tsch in german, anc solmen quam sch in german (p. ex. machine), in paroles de grec origine quam k o kh = german ch (p. ex. archiepiscop, chronometre, monarchia); sh quam sch in german; l’, n’ sones mollat quam ll, ñ in hispan = lh, nh in portuges.
Sur li vocal ante li ultim consonant: lingue international. Li finale del plurale -s e li finales -men e -um ne influentia li position del accentu: lingues, altrimen (= in altri maniere), maximum, herbarium. Li finales -bil, -ic, -im, -ul es ínaccentuat: respectabil, grammatica, laconic, ultim, regul. In altri casus li accentu es scrit: pronómine, númere, numeró, heróe, café, egalitá, logí, cacatú. On posse scrir egal qual accentu grafic: é, è, ê etc, ma li accentu acut (é) es preferibil.
Li vocales accentuat es long (¯); ma si du consonantes secue, illi es curt (˘): cār, cărr, pōse, pŏsse; rāme, rămme. Omni altri vocales es curt.
On posse scrir in mult casus simplic o duplic consonantes (fonetic, respectivmen historic scrition): corespondentie o correspondentie, ocupation o occupation, diferentie o differentie; exceptet es li casus u li different scrition indica anc un different signification o pronunciation, quam demonstra li exemple in li paragraf 3.
In paroles de grec orígine on posse scrir fonetic c, f, t, o historic ch, ph, th: cristian o christian, fotografar o photographar, reumatic o rheumatic, tema o thema.
(definit) li, (índefinit) un.
per prepositiones de, a etc; de li = del, a li = al; finale del plurale -s: li formes, li amicos, li problemas; del formes, al formes, li formes.
resta sin accordation al substantive. Singular: li lingue international, plurale: li lingues international.
yo (subject) – me (object), tu – te, il – le, illa – la, it – it, noi – nos, vu – vos, illi – les; (índefinit) on; (reflexiv) se; possesiv: mei, tui, sui, nostri, vestri, lori; ante substantives es plu bon li formes abreviat: mi, tu, su, nor, vor, lor.
Li numerales cardinal: 0 null, 1 un, 2 du, 3 tri, 4 quar (in derivates anc quadr-), 5 quin, 6 six, 7 set, 8 ot, 9 nin, 10 deci, 11 deciun o undeci, 12 decidú o dudeci, etc, 20 duant, 30 triant, 70 setant, 100 (un) cent, 200 ducent, 1 000 (un) mill, 2 000 dumill, 10 000 decimill, 100 000 centmill, 1 000 000 (un) million, 2 000 000 dumillion o du milliones, 1 000 000 000 (un) milliard, 1 000 000 000 000 (un) billion, 12 105 087 dudecimillion centquinmill otantset.
Li numerales ordinal per -esim: 4-m o (4) quadresim, 40-m o (40) quarantesim.
Li numerales multiplicativ per -(u)plic: unuplic = simplic, duplic, triplic, quadruplic, quarantuplic, milluplic.
Li numerales fractional: 1/1 un tot(al), 1/2 un demí, 1/3 un ters, 1/4 un quart; li altris per -esim: 1/5 un quinesim etc; 2/3 du ters, 11/22 undeci (o deciun) duantiduesims. Fractiones decimal: 3,14 tri tot deciquar centesim(s) o tri comma un quar; on mey usar por li fractiones decimal solmen li comma e ne li punctu, pro que it ja significa in li algebra li multiplication. Por separar li númeres in gruppes de tri ciffres, on mey usar lacunes (interspacies), ma ne commas ni punctus.
Li numerales collectiv: unité, pare; li altris per -en: trien, quadren, dudecen o dozen, quaranten.
Li numerales iterativ: 3 × tri vez(es).
Li numerales distributiv per repetition con li conjunction e: Li soldates marcha quar e quar.
Li clocca: Quel clocca it es? It es clocca ot. Ye qual clocca arriva li tren de Vienna? Ye clocca deci premidí. Por evitar miscomprenses es preferibil usar solmen li clocca de 24 hores, ja sufficent international: clocca dudeci = midí, clocca duant quar = minocte, 14 h 15 clocca quardeci e quindeci [minutes] = clocca du e un quart posmidí, 18 h 30 clocca deciot e triant = clocca six e demí posmidí.
| 12 + 8 = 20 | decidu plus (o anc e) ot es duant; |
| 20 − 8 = 12 | duant minus ot es decidú; |
| 5 × 12 = 60 | quin vez (o anc: quinuplic) decidú es sixant; |
| 60 ÷ 5 = 12 | sixant sur quin es decidú; |
| 62 = 36 | six (in) quadrat es triant sic = six in duesim [potentie] es triant six; |
| 23 = 8 | du in cub (o anc: in triesim [potentie]) es ot; |
| = 6 | radica quadratic (o: duesim radica) de triant six es six; |
| = 2 | radica cubic de ot es du = triesim radica de ot es du. |
general e eufonic, precipue por substantive, max sovente ínobligatori: german o germane, general o generale, form o forme, hom o home, cavall o cavalle; astre, teatre, foliage, servicie; adjectives: pie, varie.
por adjectives, max sovente ínobligatori: german o germani, general o generali; dulci, imperatori, populari.
sexu masculin: germano, amíco, filio, cavallo; ma anc altri paroles secun li usu international: brutto, conto, fresco, lexico, tempo, torso.
sexu feminin: germana, amíca, filia, cavalla; ma anc altri paroles secun li usu international: aqua, barberia, boa, dogma, grammatica, liga, murmurada, politica, posta, problema, sculptura, sofa, systema, tara.
abstract, neutri: li bellu, it es li idé de „bell,“ alquicos „bell.“ Anc li articul definit posse apparir in formes generic: (masculin) lo bell = li bello, (feminin) la bell = li bella, (neutri) lu bell = li bellu.
Exemple: amar, amant, amat; yo ama, yo amat, yo ha amat, yo va amar, yo mey amar, yo vell amar, ples amar, lass nos amar; yo es amat, yo esset amat, yo va esser amat etc. – Regules: infinitive -r, participie presentic -[e]nt, participie perfectiv -t, presente con vocalic finale (sammen li imperative), imperfect -t (quam li participie perfectiv); conjugation analytic per auxiliares: preterit ha, futur va, optativ mey, conditionale vell, precative ples, hortative lass; li passive per li verb auxiliari esser (presente es). – Altri exemples: constructer, constructent, constructet, yo constructe, yo [ha] constructet, yo va constructer; demolir, demolient, demoli, yo demoli. – Li verb es ínvariabil secun li persones e númeres: yo telefona, tu telefona, il telefona, noi telefona, vu telefona, li patre e li matre telefona.
Li verb have ultra li radica du temas, li tema presentic e li tema perfectic. On obtene li radica per omission del finales -ar, -er, -ir del infinitive, p. ex.: am-ar, am-; cal-er, cal-; fin-ir, fin-. Per li radica e li suffixes ordinari (ples vider li paragraf 14) forma se mult derivates, p. ex.: am-ore, cal-id, cal-ore, fin-al.
Li tema presentic es obenet per omission del final -r del infinitiv, ergo it es egal al presente. Al tema presentic es juntet li suffixes -bil, -da, -ment, -nt, -t (ples vider paragraf 14). Exemples: guverna-r, guverna-ment, guverna-nt, guverna-t; etablisse-r, etablisse-ment, etablisse-t; falli-r, falli-bil, falli-da, falli-ment.
Li tema presentic posse esser usat anc por expresser un curt action, singulari: manca-r, un manca; mover, un move.
Li suffixes -ion, -iv, -or, -ori, -oria, -ura es adjuntet al tema perfectiv, quel on trova secun li regul de Wahl in li maniere secuent: On omisse li finale -er o -r:
Exemples ad:
Ex illi es format li international paroles: amat-or, in-finit-iv, distin’t-ion, vis-ion, e-muls-ion, ex-curs-ion, curs-iv, adopt-iv, opin-ion, in-struct-iv, de-struct-iv, con-struct-ion, struct-ura, etc, etc.
Li tema perfectiv posse esser usat in mult casus quam verbal substantiv o adjectiv resultativ: tribu-er, tribu-t, flu-er, flu-t; devo-er, devo-t.
depreciation: musicar, musicachar.
status dynamic: flor, florear.
diminutiv-frequentativ: pezze, pezzettar.
constatar quam, far tal: ident-ic, identificar (li suffix -ic desappari); ver, verificar.
devenir, far-se: rubi, rubijar.
far tal: electr-ic, electrisar (li suffix -ic desappari); real, realisar.
(formant substantives, adjectives, participies e numerales)
depreciation: libre, librach.
inclinat a: capir, capaci; trincar, trincaci.
multité, serie, contenida: bocca, boccade; colonne, colonnade; Jeremía, jeremiade.
collectives (órdine): folie, foliage; tonn, tonnage; (de verbes) concretisation del activitá: ovrar, ovrage; passar, passage.
general relation: musica, musical; nation, national; norm, normal.
collectives depreciativ (sin órdine): cane, canal’a; ferre, ferral’a.
apartenent a: Europa, europan.
decenes del númeres cardinal (compara paragraf 9): du = 2, duant = 20.
malin persones: dynamit, dynamitard; leccar, leccard.
conform a, servient a: element, elementari; sanitá, sanitari.
person caracterisat per exterior qualitá o officie: mission, missionario; million, millionario.
scientic collection: aqua, aquarium; vocabul, vocabularium.
de qualitá inferior: medico, medicastro.
(con substabtives) provisat per: talent, talentat.
simil a: blu, bluatri.
institution o situation social o leyal, anc dignitá: celibo, celibat o celibatu; consul, consulat[u]; episcop, episcopat[u]; proletario, proletariat[u].
possibil, capabil (con li tema presentic, pl. vid. paragr. 12): ama-r, amabil; audi-r, audibil. Li verbes in -er muta e ad i: crede-r, credi-bil; constructe-r, constructi-bil. Ti verbes queles in li tema perfectic muta li ultim consonant a -s (pl. vid. paragr. 12), junte -ibil a ti tema: vid-er, vis-ibil; immerg-er, immers-ibil; ced-er, dess-ibil; sent-ir, sens-ibil.
(con li tema presentic, ples comparar paragraf 12) duration: promenar, promena, promenada; fallir, falli, fallida; li finale del e-temas es mutat a -i-, p. ex. currer, curre, currida; leer, lee, leida.
pri viventes „yun animal:“ leon, leonell; svin, svinell; pri coses max sovent „micri instrument“ (suffix ínproductiv in ti signification): pistar, pistell; scalpar, scalpell.
numerales collectiv (ples vider paragraf 9): deci, decen.
person professional: lavar, lavera; magnetisar, magnetisero.
loc de profession: juvel, juvelería; librería.
inhabitant: China, chines; Genua, genues; Japan, japanes.
in maniere pregnant de: barbar, barbaresc; burla, burlesc; pictor, pictoresc; roman, romanesc.
numerales ordinal (ples vider paragraf 9): tri, triesim.
statu, qualitá: nobli, nobless.
dignitá feminin: abate, abatessa; prince, princessa.
diminutiv, micri instrumentes: pince, pincette; statue, statuette.
loc, land: german, Germania; ne direct pos verbes, ma solmen per li adjective per -ori (pl. vid. in infra): dormir, dormitori, dormitoria; lavar, lavatori, lavatoria; sanar, sanatori, sanatoria.
ples vider -bil.
essent: heróe, heróic; medicina, medicinic.
per -ica nómines de scienties e artes: aviatica, fysica; per -ico li nómines de lor executores: aviatico, fysico.
essent in statu de affection, move: caler, calid; fluer, fluid; timer, timid; caler, (in)valid; suffix ínproductiv, ne usabil por nov derivationes, usa con li radic verbal.
ples vider -da.
abstract conception: elegant, elegantie; malad, maladie; tyrann, tyrannie.
loc contenent: fasan, fasaniera; mine, miniera.
contenent: incre, incriere.
portant: rose, rosiero.
provenient, fat de, consistent ex: cristall, cristallin; mar, marin.
(con li tema perfectic) action, anc resultate e loc de it: reformar, reformat, reformation; repetir, repetit, repetition; instucter, instruct, instruction.
doctrina, social movement: social, socialism.
partisan, person occupat per: social, socialist; machine, machinist.
ples vider -tá.
ples vider -té.
(con li tema perfectic) havent li effecte: illustrar, illustrativ.
(con li tema presentic) lu sam quam -age, ma plu concretisant o plu sciential: testar, testament; nutrir, nutriment; etablisser, etablissement; mover, movement; de verbes finient per vocal + er con li radica: arguer argument; compleer, complement.
(con li tema presentic; suffic ínproductiv, ne usabil por nov formationes) a far: divide-r, dividend; summa-r, summand.
(con li tema presentic) participie presentic, ples vider paragrafes 11 e 12.
person caracterisat per intern qualitá: fanfare, fanfaron; spiar, spion.
(con li tema perfectc) actent person: reformator, repetitor, instructor (ples comparar li exemples sub -ion in supra).
statu de affecte, move: amar, amore; valer, valore; splende, splendore; (de adjectives) valore: grand, grandore.
(con li tema perfectic) destinat a: propagar, propagat, propagatori; transir, transit, transitori; provider, provis-, provisori; ples vider anc in supra che li suffix -ia.
numerales multiplicativ (ples vider paragraf 9).
(con li tema presentic) participie perfectic, ples vider li paragrafes 11 e 12.
qualitá: bon(i), bonitá o bontá; san, sanitá; pie (pl. vid. paragraf 10), pietá; varie, varietá.
collectiv (totalité): (ente) homan, homanité; major (parte), majorité; socio, societé.
utensile, vase: lavar, lavuor; reservar, reservuor.
in vice de -plic pos consonantes; ples comparar in supra -plic.
(con li tema perfectic) concretisat action: carricar, carricat, carricatura; posir, posit, positura; sculpter, sculpt- sculptura.
exuberant: barb, barbut.
Si in li derivation du syllabes con li sam vocal incontra se, li unesim syllabe posse esser eliminat (fenomen de contraction): artilleríe, artiller(i)ist, artillerist; religion, religi(on)os = religios; ples comparar anc -ifica e -isa in li paragraf 13.
eveni direct o per li eufonic vocales juntiv -i o -o: postcart (de post + cart), uniform (de un + i + form), ideogramm (de idé + o + gramm).
Li composition per prepositiones es tre frequent: antechambre, avanmann, circumnavigar, deportation, exministre, exportar, international, transoceanic, vicepresident.
Li composition eveni anc per prefixes (i. e. parol-elementes, queles ne es usat sol):
In li composition con li prepositiones ad, con, ex, in, sub e con li prefixes dis- e ín- eveni sovente un assimilation del consonantes coherent o un elision del ultim consonant del preposition: adportar = apportar = aportar; conlaboration = collaboration = colaboration; exmisser = emisser; inpression = impression; disfluer = diffluer = difluer; ínreligios = irreligios = ireligios.
es egal al adjective o es format per li finales -men (de adjectives), -li (de altri paroles): nullmen (= in null maniere) o noctli (= in [li] nocte).
(it es teles queles postula li response „yes“ o „no“) es max sovente introductet per esque o scrit anc es-que (quel particul es anc usat in li índirect propositiones interrogativ decisiv): Esque tu es in li teatre? Indirect: Yo questiona, esque tu es in li teatre. Ma on posse anc usar li inversion del subject e predicat: Es tu in li teatre?