Repetitorie del grammatica

Wiederholung der Sprachlehre

Von Karl Janotta, Kaltenleutgeben

1. Pronunciation:

In general quam in german; eu quam ö in german; y quam vocal = ü, quam consonant = j in german; c ante e, i, y = ts, in omni altri casus = k; g ante e, i, y = j frances, in omni altri casus = g german; j quam in angles; q quam in german; s quam in frances; v quam in angles e romanic lingues; z = ds; zz = ts; ch quam tsch in german, anc solmen quam sch in german (p. ex. machine), in paroles de grec origine quam k o kh = german ch (p. ex. archiepiscop, chronometre, monarchia); sh quam sch in german; l’, n’ sones mollat quam ll, ñ in hispan = lh, nh in portuges.

2. Accentu tonic:

Sur li vocal ante li ultim consonant: lingue international. Li finale del plurale -s e li finales -men e -um ne influentia li position del accentu: lingues, altrimen (= in altri maniere), maximum, herbarium. Li finales -bil, -ic, -im, -ul es ínaccentuat: respectabil, grammatica, laconic, ultim, regul. In altri casus li accentu es scrit: pronómine, númere, numeró, heróe, café, egalitá, logí, cacatú. On posse scrir egal qual accentu grafic: é, è, ê etc, ma li accentu acut (é) es preferibil.

3. Quantitá del vocales:

Li vocales accentuat es long (¯); ma si du consonantes secue, illi es curt (˘): cār, cărr, pōse, pŏsse; rāme, rămme. Omni altri vocales es curt.

4. Ortografie:

On posse scrir in mult casus simplic o duplic consonantes (fonetic, respectivmen historic scrition): corespondentie o correspondentie, ocupation o occupation, diferentie o differentie; exceptet es li casus u li different scrition indica anc un different signification o pronunciation, quam demonstra li exemple in li paragraf 3.

In paroles de grec orígine on posse scrir fonetic c, f, t, o historic ch, ph, th: cristian o christian, fotografar o photographar, reumatic o rheumatic, tema o thema.

5. Articul:

(definit) li, (índefinit) un.

6. Declination

per prepositiones de, a etc; de li = del, a li = al; finale del plurale -s: li formes, li amicos, li problemas; del formes, al formes, li formes.

7. Adjectiv e articul

resta sin accordation al substantive. Singular: li lingue international, plurale: li lingues international.

8. Pronómines personal:

yo (subject) – me (object), tu – te, il – le, illa – la, it – it, noi – nos, vu – vos, illi – les; (índefinit) on; (reflexiv) se; possesiv: mei, tui, sui, nostri, vestri, lori; ante substantives es plu bon li formes abreviat: mi, tu, su, nor, vor, lor.

9. Numerales.

Li numerales cardinal: 0 null, 1 un, 2 du, 3 tri, 4 quar (in derivates anc quadr-), 5 quin, 6 six, 7 set, 8 ot, 9 nin, 10 deci, 11 deciun o undeci, 12 decidú o dudeci, etc, 20 duant, 30 triant, 70 setant, 100 (un) cent, 200 ducent, 1 000 (un) mill, 2 000 dumill, 10 000 decimill, 100 000 centmill, 1 000 000 (un) million, 2 000 000 dumillion o du milliones, 1 000 000 000 (un) milliard, 1 000 000 000 000 (un) billion, 12 105 087 dudecimillion centquinmill otantset.

Li numerales ordinal per -esim: 4-m o (4) quadresim, 40-m o (40) quarantesim.

Li numerales multiplicativ per -(u)plic: unuplic = simplic, duplic, triplic, quadruplic, quarantuplic, milluplic.

Li numerales fractional: 1/1 un tot(al), 1/2 un demí, 1/3 un ters, 1/4 un quart; li altris per -esim: 1/5 un quinesim etc; 2/3 du ters, 11/22 undeci (o deciun) duantiduesims. Fractiones decimal: 3,14 tri tot deciquar centesim(s) o tri comma un quar; on mey usar por li fractiones decimal solmen li comma e ne li punctu, pro que it ja significa in li algebra li multiplication. Por separar li númeres in gruppes de tri ciffres, on mey usar lacunes (interspacies), ma ne commas ni punctus.

Li numerales collectiv: unité, pare; li altris per -en: trien, quadren, dudecen o dozen, quaranten.

Li numerales iterativ: 3 × tri vez(es).

Li numerales distributiv per repetition con li conjunction e: Li soldates marcha quar e quar.

Li clocca: Quel clocca it es? It es clocca ot. Ye qual clocca arriva li tren de Vienna? Ye clocca deci premidí. Por evitar miscomprenses es preferibil usar solmen li clocca de 24 hores, ja sufficent international: clocca dudeci = midí, clocca duant quar = minocte, 14 h 15 clocca quardeci e quindeci [minutes] = clocca du e un quart posmidí, 18 h 30 clocca deciot e triant = clocca six e demí posmidí.

Li operationes matematic:
12 + 8 = 20 decidu plus (o anc e) ot es duant;
20 − 8 = 12 duant minus ot es decidú;
5 × 12 = 60 quin vez (o anc: quinuplic) decidú es sixant;
60 ÷ 5 = 12 sixant sur quin es decidú;
62 = 36 six (in) quadrat es triant sic = six in duesim [potentie] es triant six;
23 = 8 du in cub (o anc: in triesim [potentie]) es ot;
36  = 6 radica quadratic (o: duesim radica) de triant six es six;
8 3  = 2 radica cubic de ot es du = triesim radica de ot es du.

10. Nuanciant finales (desinenties) del nómines:

-e

general e eufonic, precipue por substantive, max sovente ínobligatori: german o germane, general o generale, form o forme, hom o home, cavall o cavalle; astre, teatre, foliage, servicie; adjectives: pie, varie.

-i

por adjectives, max sovente ínobligatori: german o germani, general o generali; dulci, imperatori, populari.

-o

sexu masculin: germano, amíco, filio, cavallo; ma anc altri paroles secun li usu international: brutto, conto, fresco, lexico, tempo, torso.

-a

sexu feminin: germana, amíca, filia, cavalla; ma anc altri paroles secun li usu international: aqua, barberia, boa, dogma, grammatica, liga, murmurada, politica, posta, problema, sculptura, sofa, systema, tara.

-u

abstract, neutri: li bellu, it es li idé de „bell,“ alquicos „bell.“ Anc li articul definit posse apparir in formes generic: (masculin) lo bell = li bello, (feminin) la bell = li bella, (neutri) lu bell = li bellu.

11. Verb.

Exemple: amar, amant, amat; yo ama, yo amat, yo ha amat, yo va amar, yo mey amar, yo vell amar, ples amar, lass nos amar; yo es amat, yo esset amat, yo va esser amat etc. – Regules: infinitive -r, participie presentic -[e]nt, participie perfectiv -t, presente con vocalic finale (sammen li imperative), imperfect -t (quam li participie perfectiv); conjugation analytic per auxiliares: preterit ha, futur va, optativ mey, conditionale vell, precative ples, hortative lass; li passive per li verb auxiliari esser (presente es). – Altri exemples: constructer, constructent, constructet, yo constructe, yo [ha] constructet, yo va constructer; demolir, demolient, demoli, yo demoli. – Li verb es ínvariabil secun li persones e númeres: yo telefona, tu telefona, il telefona, noi telefona, vu telefona, li patre e li matre telefona.

12. Derivation deverbal.

Li verb have ultra li radica du temas, li tema presentic e li tema perfectic. On obtene li radica per omission del finales -ar, -er, -ir del infinitive, p. ex.: am-ar, am-; cal-er, cal-; fin-ir, fin-. Per li radica e li suffixes ordinari (ples vider li paragraf 14) forma se mult derivates, p. ex.: am-ore, cal-id, cal-ore, fin-al.

Li tema presentic es obenet per omission del final -r del infinitiv, ergo it es egal al presente. Al tema presentic es juntet li suffixes -bil, -da, -ment, -nt, -t (ples vider paragraf 14). Exemples: guverna-r, guverna-ment, guverna-nt, guverna-t; etablisse-r, etablisse-ment, etablisse-t; falli-r, falli-bil, falli-da, falli-ment.

Li tema presentic posse esser usat anc por expresser un curt action, singulari: manca-r, un manca; mover, un move.

Li suffixes -ion, -iv, -or, -ori, -oria, -ura es adjuntet al tema perfectiv, quel on trova secun li regul de Wahl in li maniere secuent: On omisse li finale -er o -r:

  1. si li ultim líttere es un vocal o li consonant mollat n’, on adjunte -t;
  2. si li ultim líttere es -d, -g o -r, on muta it a -s;
  3. in omni altri casus li rest es li tema perfectic.

Exemples ad:

  1. ama-r, ama-t; fini-r, fini-t; distin’-er, distin’t;
  2. mulg-er, muls; vid-er, vis; curr-er, curs;
  3. adopt-er, adopt; opin-er, opin; struct-er, struct.

Ex illi es format li international paroles: amat-or, in-finit-iv, distin’t-ion, vis-ion, e-muls-ion, ex-curs-ion, curs-iv, adopt-iv, opin-ion, in-struct-iv, de-struct-iv, con-struct-ion, struct-ura, etc, etc.

Li tema perfectiv posse esser usat in mult casus quam verbal substantiv o adjectiv resultativ: tribu-er, tribu-t, flu-er, flu-t; devo-er, devo-t.

13. Suffixes verbal:

-a

  1. provisar: coron, coronar; don, donar; linea, linear;
  2. usar un instrument: cisel, ciselar;
  3. secreer: sangue, sanguar;
  4. acter quam: dómino, dominar;
  5. (de adjectives e participies) verbes factitiv: satur, saturar; crescent, crescentar (= far crescer).

-acha

depreciation: musicar, musicachar.

-ea

status dynamic: flor, florear.

-etta

diminutiv-frequentativ: pezze, pezzettar.

-ifica

constatar quam, far tal: ident-ic, identificar (li suffix -ic desappari); ver, verificar.

-ija

devenir, far-se: rubi, rubijar.

-isa

far tal: electr-ic, electrisar (li suffix -ic desappari); real, realisar.

14. Suffixes nominal:

(formant substantives, adjectives, participies e numerales)

-ach

depreciation: libre, librach.

-aci

inclinat a: capir, capaci; trincar, trincaci.

-ade

multité, serie, contenida: bocca, boccade; colonne, colonnade; Jeremía, jeremiade.

-age

collectives (órdine): folie, foliage; tonn, tonnage; (de verbes) concretisation del activitá: ovrar, ovrage; passar, passage.

-al

general relation: musica, musical; nation, national; norm, normal.

-al’a

collectives depreciativ (sin órdine): cane, canal’a; ferre, ferral’a.

-an

apartenent a: Europa, europan.

-ant

decenes del númeres cardinal (compara paragraf 9): du = 2, duant = 20.

-ard

malin persones: dynamit, dynamitard; leccar, leccard.

-ari

conform a, servient a: element, elementari; sanitá, sanitari.

-ario

person caracterisat per exterior qualitá o officie: mission, missionario; million, millionario.

-arium

scientic collection: aqua, aquarium; vocabul, vocabularium.

-astr

de qualitá inferior: medico, medicastro.

-at

(con substabtives) provisat per: talent, talentat.

-atri

simil a: blu, bluatri.

-at[u]

institution o situation social o leyal, anc dignitá: celibo, celibat o celibatu; consul, consulat[u]; episcop, episcopat[u]; proletario, proletariat[u].

-bil

possibil, capabil (con li tema presentic, pl. vid. paragr. 12): ama-r, amabil; audi-r, audibil. Li verbes in -er muta e ad i: crede-r, credi-bil; constructe-r, constructi-bil. Ti verbes queles in li tema perfectic muta li ultim consonant a -s (pl. vid. paragr. 12), junte -ibil a ti tema: vid-er, vis-ibil; immerg-er, immers-ibil; ced-er, dess-ibil; sent-ir, sens-ibil.

-da

(con li tema presentic, ples comparar paragraf 12) duration: promenar, promena, promenada; fallir, falli, fallida; li finale del e-temas es mutat a -i-, p. ex. currer, curre, currida; leer, lee, leida.

-ell

pri viventes „yun animal:“ leon, leonell; svin, svinell; pri coses max sovent „micri instrument“ (suffix ínproductiv in ti signification): pistar, pistell; scalpar, scalpell.

-en

numerales collectiv (ples vider paragraf 9): deci, decen.

-era, -ero

person professional: lavar, lavera; magnetisar, magnetisero.

-ería

loc de profession: juvel, juvelería; librería.

-eríe

  1. profession, affere: vitre, vitreríe;
  2. maniere de action, caractere: coquett, coquetteríe; galant, galanteríe.

-es

inhabitant: China, chines; Genua, genues; Japan, japanes.

-esc

in maniere pregnant de: barbar, barbaresc; burla, burlesc; pictor, pictoresc; roman, romanesc.

-esim

numerales ordinal (ples vider paragraf 9): tri, triesim.

-ess

statu, qualitá: nobli, nobless.

-essa

dignitá feminin: abate, abatessa; prince, princessa.

-ette

diminutiv, micri instrumentes: pince, pincette; statue, statuette.

-ia

loc, land: german, Germania; ne direct pos verbes, ma solmen per li adjective per -ori (pl. vid. in infra): dormir, dormitori, dormitoria; lavar, lavatori, lavatoria; sanar, sanatori, sanatoria.

-ibil

ples vider -bil.

-ic

essent: heróe, heróic; medicina, medicinic.

-ica, -ico

per -ica nómines de scienties e artes: aviatica, fysica; per -ico li nómines de lor executores: aviatico, fysico.

-id

essent in statu de affection, move: caler, calid; fluer, fluid; timer, timid; caler, (in)valid; suffix ínproductiv, ne usabil por nov derivationes, usa con li radic verbal.

-ida

ples vider -da.

-ie

abstract conception: elegant, elegantie; malad, maladie; tyrann, tyrannie.

-iera

loc contenent: fasan, fasaniera; mine, miniera.

-iere

contenent: incre, incriere.

-iero

portant: rose, rosiero.

-in

provenient, fat de, consistent ex: cristall, cristallin; mar, marin.

-ion

(con li tema perfectic) action, anc resultate e loc de it: reformar, reformat, reformation; repetir, repetit, repetition; instucter, instruct, instruction.

-ism

doctrina, social movement: social, socialism.

-ist

partisan, person occupat per: social, socialist; machine, machinist.

-itá

ples vider -tá.

-ité

ples vider -té.

-iv

(con li tema perfectic) havent li effecte: illustrar, illustrativ.

-ment

(con li tema presentic) lu sam quam -age, ma plu concretisant o plu sciential: testar, testament; nutrir, nutriment; etablisser, etablissement; mover, movement; de verbes finient per vocal + er con li radica: arguer argument; compleer, complement.

-nd

(con li tema presentic; suffic ínproductiv, ne usabil por nov formationes) a far: divide-r, dividend; summa-r, summand.

-nt

(con li tema presentic) participie presentic, ples vider paragrafes 11 e 12.

-on

person caracterisat per intern qualitá: fanfare, fanfaron; spiar, spion.

-or

(con li tema perfectc) actent person: reformator, repetitor, instructor (ples comparar li exemples sub -ion in supra).

-ore

statu de affecte, move: amar, amore; valer, valore; splende, splendore; (de adjectives) valore: grand, grandore.

-ori

(con li tema perfectic) destinat a: propagar, propagat, propagatori; transir, transit, transitori; provider, provis-, provisori; ples vider anc in supra che li suffix -ia.

-plic

numerales multiplicativ (ples vider paragraf 9).

-t

(con li tema presentic) participie perfectic, ples vider li paragrafes 11 e 12.

-tá

qualitá: bon(i), bonitá o bontá; san, sanitá; pie (pl. vid. paragraf 10), pietá; varie, varietá.

-té

collectiv (totalité): (ente) homan, homanité; major (parte), majorité; socio, societé.

-uor

utensile, vase: lavar, lavuor; reservar, reservuor.

-uplic

in vice de -plic pos consonantes; ples comparar in supra -plic.

-ura

(con li tema perfectic) concretisat action: carricar, carricat, carricatura; posir, posit, positura; sculpter, sculpt- sculptura.

-ut

exuberant: barb, barbut.

Si in li derivation du syllabes con li sam vocal incontra se, li unesim syllabe posse esser eliminat (fenomen de contraction): artilleríe, artiller(i)ist, artillerist; religion, religi(on)os = religios; ples comparar anc -ifica e -isa in li paragraf 13.

15. Li composition

eveni direct o per li eufonic vocales juntiv -i o -o: postcart (de post + cart), uniform (de un + i + form), ideogramm (de idé + o + gramm).

Li composition per prepositiones es tre frequent: antechambre, avanmann, circumnavigar, deportation, exministre, exportar, international, transoceanic, vicepresident.

Li composition eveni anc per prefixes (i. e. parol-elementes, queles ne es usat sol):

In li composition con li prepositiones ad, con, ex, in, sub e con li prefixes dis- e ín- eveni sovente un assimilation del consonantes coherent o un elision del ultim consonant del preposition: adportar = apportar = aportar; conlaboration = collaboration = colaboration; exmisser = emisser; inpression = impression; disfluer = diffluer = difluer; ínreligios = irreligios = ireligios.

16. Li adverbie

es egal al adjective o es format per li finales -men (de adjectives), -li (de altri paroles): nullmen (= in null maniere) o noctli (= in [li] nocte).

17. Ordine del paroles

  1. Li adjective attributiv posse star ante e pos li asubstantive: li lingue international = li international lingue. On prefere posir li curt adjectives in avan e li long in detra.
  2. Li adverbies ne, tre e tro sta direct ante li parol concernet: Ne il ama la, ma yo; il ne ama, ma odia la; il ama ne la ma li cusina de illa. Paul tre lauda Anna, il mem tro lauda la.

18. Propositiones interrogativ direct e decisiv

(it es teles queles postula li response „yes“ o „no“) es max sovente introductet per esque o scrit anc es-que (quel particul es anc usat in li índirect propositiones interrogativ decisiv): Esque tu es in li teatre? Indirect: Yo questiona, esque tu es in li teatre. Ma on posse anc usar li inversion del subject e predicat: Es tu in li teatre?

zum Inhaltsverzeichnis