Lesestücke
It es van pena, si on vole far li homes parlar altrimen quam illi es accustomat parlar. Qui es noi, que noi deve opposir nos contra li customes e usanties de milliones de homes, contra li traditiones de millannuités!
Li lingue posse esser comparat a moné, quel on paya comprante un merce. It es egal, si li moné es aur o paper, punds o dollars; lu decisiv es, que it es acceptat del venditor, que it es current moné, „currency,“ e ne propri fabricate del comprator.
Li natural lingues es quasi savagi crescet, ma immens rich forestes; li naturalistic artificial lingues simila cultivat parcs, productes de esthetica e scientie; li mechanic artificial lingues – staples de plancs, inassecurat contra foy.
Ex »Cosmoglotta«, nr. 45. (Charles Collin)
Un mann e un infante vadet unquande along li rive del mare. Subitmen li infante trova un conche. Il prende it e comensa explorar it. Il deveni grandissim astonat. Quande il posi it a su orel’e, il audi stran’i sones. In li interne del conche it brui e tona, quam si existe un mare anc in li conche. Il questiona su patre, e ti explica le: li sones, queles il audi, es solmen li debil ecó del potent bruida del grand mare.
Li lingue es un tal ecó del bruida del grand mare del homanité. Si vu escuta, vu audi voces ex secules ja delong passat, morit generationes parla a vos. Illi communica vos lor lucta e labor, lor grives e joyas. Preter vu passa grec philosophos con lor theoremas e problemas, roman imperatores e legiones, hispanian matadores e italian architectos, frances cavalleros e germanic navigatores. Vu senti li cordie homan palpitar, in amore e dolore. In it es acumulat millanual experienties e sufrenties del homes, li lucta contra li natura e li victorie del intellectu. In miniatura, ma apertent infinit perspectives, li lingue es li historie del homanité.
Ex »Cosmoglotta«, nr. 42 (Supplement nr. 10). (A. Z. Ramstedt.)
Un flech yo in l’aer misset,
E yo ne sav’ u it cadet.
Proque it passa tam rapid,
Secuer ne posse it li vid’.
Un cant yo in l’aer vocat,
Ne save, u it aterrat.
Nam qui hav’ ocul penetrant,
Quel mey secuer li vol del cant.
Long poy li flech yo ha trovat
Integri in un querc lansat,
Li cante, del comens till fin
In cordie de amic fratrin.
(H. W. Longfellow.) (Trad. E. de Wahl) Ex »Cosmoglotta«, nr. 32 (Suplement nr. 1).
„Leise zieht…“
Suavi passa tra mi ment
Dulci tintinnada,
Sona litti verne-cant
Sona for til strada.
Till li litti dom charmos:
Flores ta escuta…
Si tu va vider un ros’;
Dí que yo saluta.
(Heinrich Heine.) (Trad. Julian Prorók.) Ex »Cosmoglotta«, nr. 32 (Supplement nr. 1).
Es curt li vive quam un jorn,
Es proxim vésper al auror,
Li sol descende, fui li hor,
Li témpor passa sin retorn.
Sesones plora, trist e morn,
Sur flores perdient color…
Es curt li vive quam un jorn,
Es proxim vésper al auror.
Prepara te un bell sejorn,
Un nest intim, calm e sonor,
U canta nu quelc-cos ancor
Pos li yuness, pos li amor…
Es curt li vive quam un jorn.
Henri Warnery, Trad. A. Toman.
Un hirund ne fa li verne.
Null rose sin spines.
Per desastres ad astres.
Li vulpes posse perdir lor dentes, ma ne lor natur.
Un mentiard deve haver bon memorie.
Qui sercha, trova.
Qui tace, consenti.
Li árbor fa se conosser per fructes.
Li veritá es filie de témpore.
Roma ne esset constructet in un die.
Qui ne accepta consilie, ne merite auxilie.
Null fructe sin lucte.
Li occasion fa ladron.
Honores muta mores.
A. T.
It es li ocul del cordie spegul.
Ne dona un bove por gan’ar un ove.
Cavall havent li pen ne manja li aven.
Sovente l’espere es un chimere.
Es facil obliviar, quo ne es nos car.
Misere nos visita sin attender invita.
Li valor de un object es clar pos su defect.
Gast sin avise – agreabil surprise.
Ne fide parol sin propri control.
Fortun e glass facil fracass.
Omni merite dá nos credite.
Quam li fripon, tam li baston.
Li hom proposi e Deo disposi.
Cade miel ne del ciel.
A plende e plore ne cede dolore.
Chascun bandite ye su merite.
Li hom confide, fortun decide.
Omni noce dá nos doce.
Quo es licet a Jove ne es licet al bove.
In yuness on apprende, in oldess on comprende.
Diligent propositor es tre lent executor.
Mane, tal’or, che tu labor!
Qui vive ti vide.
Ride bon qui ride ultim.
Li unesim attest, to es li vest.
Mente san in córpor san.
Qui excusa se ti accusa se.
Devenir old, devenir vident.
Pri gustes on ne posse disputar.
Errar es homan, pardonar es divin.
Experientie super saventie.
Por posser intrar societé de elegant homes, on deve metter frac, uniform o livré.
Dangere commun genera concordie.
Ultim ne pessim.
Voce de popul voce de deo.
Comprender es pardonar.
Constant gutta cava li petre.
Strax comensat es demí finit.
Utopie de hodie es veritá de deman.
Null regul sin exception.
Parlar es argentin, tacer es aurin.
Li povri filio del deserte havet un somnie.
Jace e extende se li grandi Mediterran mare e de tri divers láteres regarda a it li ardent costes de Africa con fin palmes, li Syrian calvi desertes e li denspopulat, tut disfossat per li mare rive de Europa.
Sta in li angul super li ínmobil mare li antiqui Egypte, Pyramide super pyramide; granites ciset quam sfinxes regarda med gris ocules; ascende ínnumerabil scalunes. Majestic it sta, nutrit del grand Nil, tut ornat per mysteriosi signes e sacri animales. Sta e ínmobil, quam insorciat, quam mumie, indelebil ye putrition.
Dissipat ha su liber colonies li gayi Grecia. Formica in li Mediterran mare insules, submerget in verdi boscages; cannel, sarmentes, figuieros ventola per su branches superverset de miel; colonnes, albi quam digites de virgine, rondea in li luxuriosi obscuritá arborin; passionat spira marmor, incendiat per marvel’osi cisel, e pudoros it joya ye su bell nuditá; circumvindat de uves, con tyrsos e vases in li manus, li popul ha haltat in su bruosi dans. Prestressas, jun e gracil, con disbalayat bucle, inspirat ha plongeat su nigri ocules. Cannes ligat ad flyte, tympanes, musical instrumentes scintilla circumplectet de hedre. Naves quam moscas amassa se proxim Rhodos e Corcyra, liverante al spria del vent li voluptuosmen undulant flag. E omnivos sta inmobil quasi in petrificat majestá.
Sta e extende se li ferrin Rom, directente un foreste de lanses e scintillante per li sever stal de gladies, inforante ye omnicos invidiosi ocules e extendente su tendonosi dextri. Ma it es ínmobil, quam omnicos e ne va mover su leonin membres.
Li tot aer del celest ocean pendet compresset e suffocant. Li grand Mediterra mare ne da son, quam si omni regnes apparit al ultim judicie ante li fin del munde.
E parla Egypte, balansante li fin palmes, li inhabitantes de su planies, e directente li agul'es de su obeliscos: „Popules, escuta! Yo sol ha capit e penetrat li mysterie del vive e li mysterie del hom. Omnicos es putral'a. Bass es li arte, miserabil es li juienties, ancor plu miserabil es li glorie e heroism. Li morte, morte reye super li mund e li hom! Omnicos li morte devora. Omnicos vive por li morte. It es lontan, lontan til resurrection! E va esser unquande un resurrection? For li desires e delicies! Plu alt constructe li pyramide, povri hom, por mem unquant prolongar tu existentie!“
E parla li lucid munde del Greos, seren quam ciel, quam matin, quam junitá, e, semblat vice paroles, on audi li spira de un flyte: „Li vive es creat por li vive. Developa tu vive, e junt con it developa su juienties. Aporta a it omnicos. Specta, quam convex e bell es omnicos in li natur, quam omnicos spira concordie. Omnicos es in li munde; omnicos, quocunc possede li deos, omni es in it; save trovar it! Jui, divin e superb dómino del munde, corona per querc e laure tu bell fronte, rapida sur carosse, habilmen governante li cavalles, in li splendid lude-curridas! For li gan’a e aviditá, for del liber e fier ánim! Cisel, palette e flyte es creat esser soveranes del munde, e lor soverana li bellitá. Orna med hedre e uves tu bonodorant cápite e li bell cap del pudic amica! Li vive es creat por li vive, por juida save esser digni del juienties!“
E parla li covrit de ferre Rom, brandissente li fulminant foreste de lanses: „Yo ha penetrat li mysterie del homan vive. Vil es por li hom li tranquilitá: it anihila le in se self. Strett es por li ánim li spacie del artes e delicies. Li delicie consiste in gigantic desir. Vil es li vive del popules e del hom sin eclatant actiones. Ye glorie, glorie sitia, oh hom! In li storm del ínracontat gayitá, asurdat del son de ferre, vola sur li cludet scudes del guerrifer legiones! Ca tu audi, quam apu tu pedes convenit li tot munde, e brandissente su lanses, ha juntet se in un sol exclamation? Ca tu audi, quam tu nómine mori in terrore sur li labies del tribus vivent in li límites del mundes? Omnicos, quocunc tu regard inbrassa, plena per tu nómine! Aspira sempre: ne existe límites al munde – ne existe límites anc al desir. Savagi e rgorosi, plu e plu prende, occupa li munde – tu va conquestar, in fin, li ciel!“
Ma Rom haltat e infundat su aquilin ocules ad oriente. Ad oriente directet su humid de delicie bell ocules anc Grecia; ad oriente tornat Egypte su ínpur, íncolori ocules.
Petrosi es li terra; despreciat li popul; un povri village, apoyat al denudat collínes, rar, inegalmen adombrat per exsiccat figuieros. Deter bass e vel’i hag sta un ásina. In li lignin crippe jace un infante; super il sta declinat li chast matre e regarda it con ocules plen de lácrimas; super il, alt in ciel, sta un astre e ha illumniat li tot munde per miraculosi luce.
Comensat revar li antiqui Egypte ornat per hieroglyfes, abassante plu su pyramides; ínquiet regardat li bell grecia; Rom abassat su ocules sur su ferrin lanses; li grand Asia con su popules-pastores curbat su orel’es; inclinat se Ararat li antiqui pregrandpatre del terra…
N. V. Gogol (ex Arabescas, 1831), Trad. E. de Wahl, ex »Cosmoglotta«, nr. 49.
Si noi concorda pri to, que li Lingue International deve esser pro primo un lingue, noi ha determinat anc per to su natur, su structur e su evolution. Artificial o natural, un lingue ne posse esser altricos quam un lingue.
Quo es un lingue?
Ti es li unesim question, quel omni interlinguist deve far, li unesim problema, quel on deve investigar. Si un hom vole constructer un vapormachine, esque il ne deve comensar per explorar, qualmen altri vapormachines es constructet, li leyes del mecanica e fysica etc, e esque il ne va esser vapabil solmen depoy comensar li construction e forsan inventer alquicos nov e valoros por presentar it al munde?
Regrettabilmen un contrari metode sembla esser li regul in interlinguistic afferes. Ples mentionar li idé de un L. I. a un person, (doctissim scientistes nullmen exceptet) e inmediatmen super vos cade un pluvie de consilies, decretes, postulationes: it vell dever esser tal e tal, ideal, universal, logic, eufonic, curtissim, simplicissim, etc. Quasi li lingue vell esser un cose dependent solmen del vole de un person, quasi omnicos pensabil vell esser anc possibil! O on resta che cert detal’es, p. ex. li alfabete, e crede que li tot problema es soluet per arbitrari personal devrete.
Ne quo li L. I. vell dever esser, ma quo it posse esser, es necessi saver. A ti question li linguistica e su auxiliant scienties, quam psychologie, geografie, historie, da nos indispensabil information. Li veritá es, que un lingue ne es alquo independent, ma in contrari depende de divers factes e factores, queles noi es fortiat prender in conto. Lass nos escutar li paroles del insuperabil Hermann Paul (Prinzipien der Sprachgeschichte):
Talmen quam li cultivatores de animales e plantes nequande posse crear alquo pur arbitrari, ma, in omni lor experimentes, es fortiat restar inter determinat limites, si illi sercha un possibil noviformation de lu naturalmen crescet, in li sam modo un lingue artificial cresce solmen sur li fundament de lu natural. Tam pox quam li activitá de ti factores, queles determina li natural evolution, posse esser eliminat per alqual cultivation, tam poc to es realisabil in li dominia del lingue per intentional regulation. Illi continua acter ínimpedit, malgré omni intervention, e omnicos format per artificial metode, quo es adaptat in li lingue, va esser subjugat al lude de lor forties.
In li linguistica on dí, que li lingue es: 1-esim: un fysiologic, 2-esim: un psychologic e 3-esim: un sociologic fenomen.
Si noi ne resta ti ci vez che li fysiologic (li fonetica), ma torna nor attention a li psychologic e sociologic caracter del lingue, noi va trovar, que ti ambi es li max fundativ e decisiv just pri construction e introduction de un L. I., un fact, quel regrettabilmen, tro sovente es ignorat e obliviat in li discussion interlinguistic. Plu on comprende li psychologic e sociologic bases de un L. I., plu diminue se li spacie por liber construction.
Li lingue ne es un product, ma un funtion, null „ergon,“ ma „energeia“ (W. Humboldt). Li function del parlada eveni ínconscient. „Omni manifestationes del lingual activitá flue ex li obscur spacie del inconscientie in li psyche. In it existe, quo li individue dispone de lingueal medies – un multissim complicat psychic mecanisme, quel consiste de gruppes de idées, tre inplicat inter unaltris“ (Paul). Ti psychic mecanism associa se con li moves del lingual organes, e su functiones posse esser caracterisat quam reproduction e formation de analogies. Omnicos, quo alquande ha esset in li conscientie, resta quam activ moment in li ínonscientie. Nov idées deve passar tra li conscientie por exister pret a usation in li ínconscientie.
Ti fact have grandissim importantie por li linguistica e didactica, e comprensibilmen, anc por li interlinguistica. De to secue quam un corollarie, que si un lingue international, possede lingual images (optic, acustic, motoric), queles ja existe in li ínconscientie del aprendentes de li lingue, talmen que li lingual images besona solmen esser vocat in li conscientie por esser pret a usation, ti lingue es li max facil por li aprendentes. Mem li max simplic aprioric lingue es horribilmen desfacil por aprension, si ne totalmen ínpossibil. It ne es sufficent que li lingual images del L. I. solmen similea lingual images conosset in ante; plu ínmutilat illi es, plu facil es li lingue. In realitá on ne audi omnicos, quo es parlat, li propri interni voce auxilia nos e completa, quo ne es audit, talmen que noi crede que noi ha audit it.
In letion on ne lee chascun lettere, ma solmen quelc de illi, noi completa lu videt per propri optic (graphic) images, aprendet in ante. Omni mutilation del conosset optic images fa li letion plu desfacil o inpossibil. De to secue, que ti lingue international, quel possede li plu grand stock del inmutilat lingual images, conosset in ante de li max grand númere dcel usatores del lingue, es plu facil quam ti, quel possede it minu. Si p. ex. Occidental usa formes quam delegation, fiction, formation, ma Ido delegitaro, fiktiveso, formacuro, lingual images, conosset in ante de nequi, e ultre to ne format in analogie, ma chascun aprendend por se, Occidental es in ti respect innegabilmen plu facil quam Ido. To es un cose tam simplic e evident, que on astona, quande on audi persones asserter lu contrari.
Li max poc e li max simplic regules por formation de nov paroles ne vale ci, nam por exister in li ínconscientie chascun parol deve har passat tra li conscientie, to es, deve har esset aprendet. Por un grand númere del civilisat homes null aprension es necessi concernent li paroles de Occidental, ma omni homes es fortiat aprender li idistic paroles, mentionat supra. Mem si li „radicas“ (plu correct li temas) e li suffixes es in ante conosset, to ne auxilia mult, nam chascun derivate deve esser format e aprendet in ante – li homes ne parla per temas e suffixes, me per pret e complet paroles. Li radices, temas e suffixes ne existe in vivent parlation, solmen in li libres e linguistic mund de idées. Un formation de nov paroles ne posse eventer in li sam témpore quam li usation de ti paroles in parla, li unesim deve preceder li duesim, li lingue ne posse esser contene e forme samtémpore quam li usation de ti paroles in parla, li unesim deve preceder li duesim, li lingue ne posse esser contene e forme samtémpore. On posse parlar e pensar samtémpore, ma on ne posse pensar e parlar e derivar samtémpore, to es tam iinpossibil quam regardar in li cannon quande on fusila.
Ma on asserte, que, si un derivation, quel da nos conosset paroles, es li max facil, ite ne es li max expressiv, proque li derivates ne va esser logic, e li L. I. deve esser un expressiv, logic lingue. Ci es un duplic errore. Unesimli chascun lingual image, optic o acustic, corresponde a un sensual o psychic acperientie, p. ex. vision o sentiment, experit unquande in ante. Chascun idé consiste ne solmen de intellectual notiones, ma in grand parte anc de sentimental e volitionari momentes. Li scope del lingue es evocar che li auditor li sam idé quel existe che li parlator, o un cert sentiment, attitude, volentie. Ite es evident que p. ex. li parol fémina in Occidental plu inmediatmen evoca li desirat effect che un italiano, qui in su lingue matrin di „femina,“ quam li esperanto parol virino, quel va haver null resonantie, null „expressivitá,“ malgré to que it es tre regularmen derivat de viro. Lu sam vale anc por delegitaro de Ido in vice de delegation, etc. Un expressivitá ne posse esser attin’et per paroles artificial, sin hisorie, sin contenentie, e prof. Reynold pro to tre just remarca, que al esperantic lingues manca totalmen sentiment. Li natural lingues ne existe solmen por expresser notiones, penses, to es lor secundari intention, li primari essent expression de affectes, sentimentes, volitiones. Li affectal fundament de un lingue posse esser velat che plu intellectual homes, ma it existe, e plu fort it es, plu expressiv es li lingue.
Duesimli li assertion, que li lingue deve esser logic, to es secuer li leyes del logica (Couturat e su epigones), monstra clarmen, que on ne ha aprendet li ver natur del lingue. Lass me ci citar li secuent excellent paroles de prof. Vossler:
Li inaccordantie del grammatical functiones con li logical categorie es tant evident, que mem li max íncurabil intellectualistes, ne have plu li audacie negar it. Ma illi defende se per declarar, que benque li logical correctitá es nequande e necú realisat, nequande e necú completmen attin’et, it es un ideal, yes, mem li ideal, a quel li grammatic tecnica del lingue deve aspirar e in fact aspira. Li evolution del lingues vade a progressent intellectualisation.
Ma omni tecnica – to oblivia nor intellectualistes – omni tecnica have su ideal, to es li mesur de su correctitá in se self, ne extra, ne supra. Partú ú existe un special tecnica, existe un special idé eo ipse. Li tecnica del pictor servi li idé del piction, li musico li idé del musica. Pro to li grammatica, essent li tecnica del lingue, servi solmen li idé del lingue, ne ti del logica. Ti simplic veritá, que li idé del lingue es un cose por se, álquo independent e álquo essentialmen different del idé del logica ti simplic veritá es sempre denove ignorat.
Li lingue move se in un altri plan, quam li logica. It es un systema del conventional signes, ne logic, anc ne ínlogic, ma forsan alogic. Noi posse trovar mult in li lingues quo es in accordantie con li logica, ma sovente un logica plu subtil quam „li superficial logical analyses del linguistic dilettantes, queles ha volet mastrisar li lingue“ (Jespersen). „It ne deve esser concludet, que defectiv correspondentie inter logical e grammatical categories es necessimen nociv al lingue, considerat quam medie de expression. In contrari, inlogical e íngrammatical constructiones sovente atribue grandissim al facilitá e mem al precision del expression“ (Sweet).
On asserte ancor, que un strict logical grammatica e precipue morfologie es necessi por li monosemie (unisensitá) del paroles e frases. On posi quam li ideal li devise: un vorto – un nociono; un nociono – un vorto. Ma to es pur reva, e mem ne un bell reva, quel nequande es realisabil, tre fortunosmen por nos homes. Un lingue, quel hat realisat ti principie, va posseder milliones de paroles e pro to va esser inpossibil. Li veritá es que li max evoluet lingues ne tende ad monosemie, ma a polysemie (multisensitá), quo fa un grand númere de paroles superflu. „To, quo on nómina in general un rich lingue, es in veritá un complicat, circumstantial lingue. Cultural plu developat lingues besona plu poc paroles por expresser su affectes e notiones e pro to posse economisar li custas del energie.“ (Schrijnen). Essent un lingue, un L. I. ne posse ni evitar ni dispensar li semasiologic leyes del lingues. Mem si un artificial lingue es strict monosemic hodie, deman, quande li lingue es usat practicmen in li mund, li bell systema va esser spoliat.
It es un van interprense constructer lingues, queles es contrari al natur del homes. On deve sempre calcular con li homes tal, qual illi es, e pro to interlinguistes deve esser tre versat in li psychologie. Li hom ne es, e nequande va esser, un pur intellectual ente. Tam ínpossibil quam it es saltar super su proppri ombre, tam ínpossibil it vell esser elevar nos self del firm terra a superior sferes de pur intellectualitá per li peruc del logica, quam li famosi Münchhausen. Noi es tre terrestrial entes, anc „in cosmoglotticis.“
Mecanic, rationalistic lingues quam Esperanto, Ido es basat sur psychologicmen fals premisses. Li max bon comprension del nature del lingue monstra Occidental.
In supra yo volet monstrar, que si on vole constructer un lingue secun rationalistic principies e ne conform al existent psychic natur homan, on deve unesimli transformar li psychic natur de homes por far possibil li function de un tal lingue. Si on vole p. ex. mecanisar li lingue, quam cert mundilinguistes aspira, on deve anc mecanisar li homan psyche.
Nu, in li sam modo, un lingue ne posse esser vivicapabil, si it es constructet de pur gramatical vidpunctus, abstraente e renunciante el social conditiones e cultural, historic e estetic valores. Nam un lingue es „in eminent maniere un fact social,“ quam di prof. Meillet. Si on ne attente li real existent cultural e historic fundamentes por un lingue international, on es fortia crear un special fundament por it, un propri social vive. Esperanto vive nu su pseudo-vive mersí al entusiasm de su adherentes. It es su social fundament. Ma ples supposir, que ti entusiasm evanesce, tande anc li social base de Esperanto va evanescer samtémpore, it va cessar viver. E si ne plu temporan, to va eventer quande li lingue vell esser officialisat, obligatori. Officialitá morta entusiasm.
Ma un linguistic entusiasm es ínsufficent fundament por un lingue. „Li lingue natural recive del vive individual e social, de quel it es li expression, caracteres fundamental de su function e evolution“ (Bally). Li max necessi condition por un lingue es li existentie de un communité de homes, quel subtene li lingue. Ti social fundament dá nutrition e developation al lingue, altrimen it vell esser quasi un plante sin radicas. Tal plantes ne existe, e lingues sin radica in li realité ne posse viver. „Chascun lingue, in chascun period de su historie, expresse li conceptiones intellectual correspondent a un dat statu social e constitue li invenrtarium de conossenties (idées e objectes) de homes, queles ha parlat it“ (Dauzat).
It es clar que li correspondent societé cultural por un lingue international ne posse esser altricos, quam li communité de ti nationes, queles besona un tal lingue, e que un tal lingue posse exister solmen, si ti nationes have un international communication e un commun cultura. Inter individues e nationes de different culturas o inter tre primitiv tales con minimal cultural besonas es possibil auxiliari lingues de tal typ, quam Pidgin-English, Beach-la-mar, Chinook, Lingua Franca, etc. queles ne es cultural lingues, ma povri surrogates de lingue, predestinat a desapparition in sam gradu quam li primitiv indigenes apropria se plu alt cultura. Li famos sociolog prof. G. Landtman raconta un anecdote: Un yun angleso arriva de London a Hongkong. Il visita un altri angleso. Li chinesi boy aperta li porta. „Missus see?“ questiona li angleso, pensante que li chineso parlat solmen Pidgin. Li response del chineso: „Excuse me, sir, I don’t understand Pidgin. Don’t you speak English?“ Un primitiv, barbaric lingue es possibil solmen inter barbares, t. e. homes, queles ne possede o queles ne aspira a civilisation. Homes con ambition ne vole babilar quam infantes.
E it sembla me que on nequande va posser fortiar (per quel medies?) civilisat homes parlar quam barbares.
Un L. I. auxiliari por li cultural nationes del Occident ne posse esser altri quam un lingue reflectent lor cultur. Un masse de practic, natural e cultural factores acte quam linguistic formativ e limitativ potenties: historic, politic, geografic, economic, estetic, etc. Determinativ va esser li besonas e customes de ti nationes del Occident, lor, e ne ti del altri civilisationes, antic o oriental, de negros o papuanos, – ma anc ne li arbitrari desiras e decretes de cert individues – Zamenhof o Couturat…
Li lingue es necessi ne solmen por scrition de cartes postal e privat conversation con „samideanos,“ ma anc por omnidial parlada e retorica, politica e litteratura, prosa e poesie, scientie e arte, commercie e tecnica, etc. Do it es clar, que it deve anc esser apt satisfar li postulationes, queles on posi a un modern cultural lingue in omni ti branches de nor civilisation. Li lingue es li clave de un cultura, e pro to oriental nationes quam japanesos, chinesos, turcos, hindues, etc. es tam fervent studiantes de occidental lingues quam anglesi e francesi, nam illi comprende, que li lingues del Occident aperte les anc li civilisation del Occident. Li Orient occidentalisa se per chascun die. Si nationalistes in Nagasaki protesta contra tal evolution, to ne importa plu quam li cria del avies in storme. It es nu li civilisation del Occident, quel es li mund-civilisation, e on es fortiat o apprender it o esser victet. Li oriental popules have null propri scientie, null tecnica. Tis es occidental, e un lingue quel vole servier les, ne posse esser altri quam occidental.
Null lingue existe por realisar cert rationalistic principies o idealistic tendenties. Li scop del lingue es tut practic – reciproc comprension inter consocios. It servi li vive.
Ma, on objete, si un L. I. ne posse esser fundat sur logica e ration, ú noi va trovar un „fix base“ por li construction del L. I.?
Li base de omni vivent lingue es li lingual usu de cert gruppe de homes. „Lu correct in un lingue es to, quo un lingual societé postula; e errore deviation de it – absolut sin respect al intern valor del aproles e formes,“ di professor Jespersen. Constructente un L. I. del occidental cultura, li base de it consecuentli deve esser li international lingual usu, e li mesura de correctitá – maximum de it.
It es un fact, conosset de omnes, que it existe un amasse de international paroles, i. e. lexical material del serchat L. I. existe ja partli, ma latent in li national lingues. Ti fact ne solmen afacila, ma anc predestina li final solution del problema. Li existent international vocabularium – cultural, scientic, tecnic, etc. paroles – constitue li incontestabil base por L. I.
Si on ne vole, quam fa cert linguificatores – acceptar li existent scientic e tecnic terminologie tal qual it es, on es fortiat rebaptizar li tot scientie e tecnica de Occident – un labor de Sisyphos. Util? Possibil?
Li spiritual cultura del Occident es de su origine roman-grec. Noi omnes ancor vive in li ombra del antiqui Roma. Quo ne ha significat li roman jure por un grand númerer de europan states, li roman eclesia por nor spiritual vive? Li latin ha esset e in cert maniere ancor es li patrin lingue de nor cultura. It vell esser un follies negar li historie.
Del practic caracter del lingues secue, que important es solmen to, esque li usator de un lingue max facil posse expresser se in parlation e scrition e es max facil comprendet del auditor e letor, e ne, esque li numere del grammatical regules, queles un apprendent deve apprender, es sixdeco o sixant. Un lingue deve esser judicat secun su practic effectivitá, ne secun teoretic principies.
Li majorité de projectes de artificial lingues international, queles ha esset presentat durant li ultim quinant annus, ha in general desvelat che su autores un astonabil manca de sensu por lu real e lu possibil. On ha judicat li natural lingues quam ínlogic, caotic, degenerat, ínapt – assertiones monstrant clarmen que on ha esset lontan de veritá e realitá. Chemicos e matematicos ha volet far creder, que on deve crear lingues quasi secun chemical o algebraic formules.
In contraritá al altri projectes li lingue Occidental monstra un clar tendentie star in intim contact con li lingual customes e sentimentes del europan nationes. Ne solmen li ver natur del lingue, ma su real scop es ci max von comprendet. E li scial caracter de un lingue ha esset, es, e va esser lu decisiv.
A. Z. Ramstedt, ex »Cosmoglotta«, nr. 39 e 40.
Edgar de Wahl, emerit professor de matematica e fysica in Reval (Estonia), es un erudit, quel comprende 12 lingues de Europa, e festat su 60-ésim anniversarie li 11 august 1927. Unésimli adept de Volapük, il adheret a Esperanto pos su appartition in 1887 e indicat a Zamenhof quelc erras in su lingue, p. ex. li temporal correlatives „tian, kian, chian,“ queles collidet con li accusativ del demonstratives „tia, kia, chia;“ e Zamenhof strax mutat „tian,…“ in „tiam, kiam, chiam.“
Pos Zamenhof e Grabowski (ambi morit) de Wahl es li 3-ésim autor de un librette in Esperanto. Ergo, on posse dir que de Wahl es li max ancian Esperantist vivent.
In 1894 Zamenhof proposit a su adeptes important reformas simil a Ido, reformas repulset per 157 voces contra 107. Tande E. de Wahl abandonat Esperanto, tro artificial por il, e il comensat laborar vers li direction naturalistic, sempre correspondent con altri mundlinguistes, precipue con Lott, de qui li final systema „Mundolingue“ debi mult ameliorationes a de Wahl.
In 1906 E. de Wahl composit un project „Auli“ (Auxiliari Lingue International), quel ja havet li aspect de Occidental. Quande in 1907 li Delegation apertet concurs inter li projectes de lingue international por adoption del max bon, de Wahl mult auxiliat li ingerniero Rosenberger a ameliorar Idiom Neutral, quel esset presentat sub li nómine de „Neutral reformed“ al Delegation, quel finalmen selectet Esperanto, „pro su grand diffusion.“ De Wahl self misset al Comité del Delegation un memorandum quel indicat li ver principies del lingue international: naturalitá e regularitá, suppression del formes inventet.
Pos li publication de Ido, E. de Wahl strax indicat li defectes de principies e de detal’es. On correctet solmen un poc de illi secun su criticas, precipue li prefixe mal- esset viceat per des-.
On vide do que li 3 cardinal lingues international: Esperanto, Idiom Neutral e Ido debi important ameliorationes a de Wahl, de qui li principies sempre plu triumfat.
Finalmen, in 1922, vidente que li question del lingue international devenit important til attraer li attention del Liga de Natione, E. de Wahl decidet presentar li resultate de su 30 annus de cosmoglottic investigation in un systema complet sub li nómine Occidental. Sin capitale, sin dictionarium, sin grammatica, li propagation esset restrictet in comensa che quelc circules de Idistes progressistic, per li micri jurnal „Kosmoglott.“ Mersí a su sol qualitás intrinsic, li lingue gan’at adherentes e in 1927 li gruppe del antean idistes viennes, qui per li organ „Cosmoglotta“ comensat un systematic propagande e desarmat poc a poc li prejudicies del progressistic mundlinguistes.
Ric. Berger, ex »Cosmoglotta«, nr. 51, 52.